آنتون سمیونوویچ ماکارنکو” در سال 1888 در شهر “بیلو پورله”، در “خارکف” به دنیا آمد. پدرش کارگر نقاش و مردی ساکت و آرام بود و مادرش زنی خوش خلق، شاد و بذله گو. مادر قصه گویی توانا و زنی خوش سرو زبان بود.دستمزد پدر کم بود و خانواده تامینی نداشت و با مشقت ولی پر محبت می زیست. عشق و احترام نسبت به یکدیگر به مثابه قانون درونی خانواده بود. این شرایط در رمانهای او به خوبی منعکس است. ماکارنکو از 5 سالگی خواندن را یاد گرفت و عاشق کتاب شد. 5 سال اول دوره تحصیلی را در شهر زادگاهش گذراند. او دانش آموزی تیزهوش و کودکی سرزنده و با استعداد بود. در دوران ابتدائی نقاشی می کرد، آواز می خواند و ویولن هم می نواخت. با این حال از ضعف و سستی بی حد و گاه از بیماری های گوناگون در رنج بود.
پدرش با تحکم از او خواسته بود دانش آموز خوبی باشد و بهترین نمرات را بگیرد و با غرور به او می گفت “تو دانشمند می شوی ولی ارباب نمی شوی”. پدرش در سال 1901 به شهر دیگری و به کارگاه رنگ کاری راه آهن منتقل شد. در این شهر از آموزشگاه با نمرات عالی فارغ التحصیل شد و سپس در یک دوره یک ساله تربیت معلم درهمان آموزشگاه پذیرفته شد. پس از فارغ التحصیلی معلم دوره ابتدائی شد و در آموزشگاه راه آهن مشغول کار شد. پس از چندی با انتقال به شهرهای دیگر بالاخره پس از 9 سال کار آموزشی و معلمی در سال 1914 در دانشکده تربیت معلم “پالتاوا” پذیرفته شد. او در این دوره با شرکت جدی در آموختن دروس با شوق و شور در سخنرانی های دانشجویی شرکت می کرد. او چه در دوره تحصیل در مدرسه و چه بعدها در دانشگاه همواره شاگرد ممتاز بود.
پس از سه سال تحصیل در سال 1917 او را، علیرغم ضعف بینائی نسبتاً شدید به سربازی بردند اما به کمک دوستانش پس از مدتی به علت ضعف بینائی از سربازی معاف کردند و دوره دانشگاه را با مدال طلا به پایان رساند. سپس اورا به شهر قبلی خود باز گرداندند و به عنوان بازرس در آموزش و پرورش به کار مشغول شد. او با انقلاب 1917 روسیه تزاری که موجب شکل گیری کشور سوسیالیستی شد همراه گردید و دل به آن سپرد و جهان بینی مارکسیستی را پذیرفت و آنرا عالیترین دست آورد فکری بشر دانست. در سال 1919 به “پولتاوا” رفت و در یک مدرسه ابتدائی به کار پرداخت. در سال 1920 بود که پیشنهاد معاونت یک کانون تربیتی بزهکاران به او داده شد و او پذیرفت. این کانون بعدها “کلنی گورکی” نام گرفت. کار ماکارنکو در این کانون با وظایف معلمی قبلی اش بسیار متفاوت و در واقع دشوار بود.
ماکارنکو تجربیات خود را در شکل گیری و تربیت بزهکاران این کانون و اصول تربیتی خود را در کتاب داستان “پداکوژیکی” یا منظومه پرورشی به رشته تحریر در آورد. در سال 1927 کانون دیگری را در نزدیکی خارکف به او سپردند که نام کانون “وزرژنیسکی” به آن نهادند.
آثار ماکارنکو که به زبان فارسی ترجمه شده است:
1- داستان پداکوژیکی (در دو جلد) که توسط انتشارات پروگرس چاپ و منتشر شده است.
2- منظومه پرورشی (که همان کتاب فوق است) و ترجمه کامل آن از زبان فرانسه می باشد و انتشارات آلفا آن را چاپ کرده.
3- آموختن برای زیستن
4- گفتارهائی درباره تربیت فرزندان
5- شکوفایی تن و جان
6- انسان مربی و نویسنده*
7- انقلاب و تعلیم و تربیت*
*این دو کتاب هم گزیده ای از آراء و افکار ماکارنکو است و هم مقالات و خاطرات دانش آموزان او در کلنی است.
زیر بنای نظام پرورشی ماکارنکو از نظر آرمانی و تئوریکی، جهان بینی فلسفه عملی است. طبق این جهان بینی پرورش جسمی، فکری، اخلاقی و زیبا شناسی متکی به آئینی است که با درآمیختن آموزش با کار تولیدی زمینه لازم را برای پرورش انسان های کامل و بالنده فراهم می آورد.
ویژگی های نظریه تربیتی ماکارنکو
1- در تربیت کودکان باید روندهای فعال و رهبری شونده ی امر پرورش و تربیت قابل پیش بینی باشد. یعنی بدانیم کودکان را به کجا هدایت می کنیم و این امر تنها از راه کار محدود آموزش امکان نمی یابد. تربیت همه جانبه ای زندگی و فعالیت کودکان و نوجوانان را در بر می گیرد. به نظر او تعلیم و تربیت باید به نحوی باشد که بتوان از متنوع ترین راهها و وسایل برای تاثیر مثبت و به موقع سود جست.
2- دومین ویژگی “توقع و انتظار” است. بر اساس این اصل باید تا آنجا که ممکن است از انسان متوقع بود و در عین حال عظیم ترین احترام را نسبت به او معمول داشت، او می گوید: “اگر کسی از من بخواهد بطور خلاصه ماهیت تجربیات تربیتی ام را تعریف کنم، خواهم گفت تا آنجا که ممکن است از انسان متوقع باشید و به او احترام بگذارید.” بنظر ماکارنکو این توقع و انتظار نباید سنگین و خارج از توان افراد باشد و با تفاوتهای فردی افراد منطبق باشد. بنظر او درخواست ها باید واقع گرایانه، مدلل، شور انگیز و قاطع باشند.
3- هدف تربیت ماکارنکو محتوا و مضمون شخصیت انسان است و این از نظر ماکارنکو یعنی ویژگی نمودهای بیرونی و اعتقادات درونی، تربیت سیاسی و اجتماعی، دانش آگاهی و شناخت. به عبارت دیگر هدف تربیت شکل دادن به شخصیت و خصوصیات انسانی است و تمام جنبه ها از جمله فکری، عاطفی، جسمی، معیارهای اجتماعی و سیاسی، توقع ها اعتماد به نفس و آنچه شخصیت را می سازد باید مورد نظر قرار گیرد. چنین کوششی باید مبتنی بر ویژگیهای فردی و تمایلات و استعدادهای او اجرا شود. از نظر او تربیت و ساختن انسانها در هر جامعه رابطه مستقیم با نظام آموزشی آن جامعه دارد. ساخت آموزشی نتیجه محتوایی است که به آن می دهیم و افرادی است که تربیت می کنیم. ساخت نظام آموزشی بدون در نظر گرفتن کل نظام حاکم در جامعه نمی تواند معنی و مفهوم کاملی داشته باشد.
4- ویژگی بعدی “انضباط” است. ماکارنکو مفهوم جدیدی ا زانضباط ارائه کرد. انضباط در نظر هر کس وسیله ای برای آموزش فرمانبرداری و اطاعت است. از نظر ماکارنکو انضباط ناشی از معیارهای ظاهری و دگم و دستورهای خشک منجر به اطاعت کورکورانه و اطاعت ماشینی خواهد شد.
ماکارنکو می گوید انضباط “نتیجه” مجموعه فعالیت های تربیتی است و هسته اساسی آن “سازماندهی” است که منجر به انضباط آگاهانه می شود. در این باره می گوید:”به این نتیجه رسیده ام که انضباط واقعی ملازمه با کار خوب ندارد بلکه نتیجه برنامه ریزی یک کار کامل است. انضباط روش نیست و نمی تواند هم باشد. انضباط نتیجه برنامه ریزی کامل کار است. همچنین خاطر نشان می کند تربیت افراد با انضباط به عوامل چندی بستگی دارد، از جمله آموزش سیالی همه جانبه، آموزش عمومی، کتاب، روزنامه، فعالیت و کارهای اجتماعی و عوامل ثانوی از قبیل تأتر، تفریحات و سرگرمی.
5- ویژگی بعدی “تشویق و تقویت” است. به نظر او در تعلیم و تربیت تشویق را نباید فراموش کرد. به نظر او تشویق ها باید متنوع و با خصوصیات انسانها متناسب باشد و از ابتدائی ترین شکل مانند تشویق کتبی و شفاهی شروع میشود و تا عالی ترین تشویق ها مانند اعطای فرماندهی دسته ای از کودکان را شامل می گردد.
از نظر ماکارنکو از اجبار، تهدید از اشکال متنوع شکل دهی رفتار است. اما مهمترین ویژگی های آنها این است که باید بندرت بکار برده شوند و موارد آن باید دقیقاً ادراک گردد و برای اعضای کانون باید روشن باشد. نظر او درباره تنبیه این است که می تواند در مواقعی اعمال گردد که نتیجه مطلوب دارد و هیچ اقدام دیگری وجود ندارد. او تنبیه را آخرین مرحله تربیتی می داند.
6- ششمین ویژگی، تربیت بوسیله “کار” است.او می گوید تنها در کار مشترک جمعی و تولیدی است که پرورش شهروندان واقعی یک کشور ممکن می گردد. او کار تنها راه پی ریزی روابط صحیح، بر انگیختن محبت بین اعضای خانواده، تقویت حس دوستی نسبت به افراد زحمتکش و ایجاد نفرت به مظاهر تن پروری می داند. کار منشاء خوشبختی فردی و احساس رضایت درونی است، کار بر حسب ارزش والای اجتماعی اش نقش مهمی در زندگی کودک ایفا می کند.
7- “اصل دورنماها” ویژگی دیگر اصول تربیتی اوست. به نظر او اگر انسان دورنمای درخشانی در پیش رو نداشته باشد، توانائی زیستن در این جهان از او سلب خواهد شد. شادی فردا محرک واقعی زندگی بشری است. تربیت کردن انسان عبارت از ایجاد دورنماها برای اوست که به تبع آن بتواند شادی فردایش را تدارک ببیند. به عقیده او مرحله عالی کاربرد اصل دورنماها ایجاد پیوند عمیق بین آرزوها و اشتیاق های فردی و جمعی است.
8- ماکارنکو در تربیت انسان ها برای مربیان و معلمینی برای “لحن صدا” ی آنها ارزش بسیاری قائل است. او می گوید:”از همان اولین روز تحصیل برای معلمی و مربی گری پرورش صدا را نیز آغاز کنید. مربی باید طرز و چگونگی شوخی کردن، شاد و خشمگین شدن ، قاطع بودن، مهربان بودن را در نحوه ابراز کلامی آن بداند. او علاوه بر تُن صدا، لباس و آراستگی معلمین و مربیان را در پرورش کودکان مؤثر شمرده است.
9- “شادی”، ماکارنکو بر این عقیده است که محرک داخلی انسان خوشحالی است. شادی همیشه دنیا را به تحرک و زندگی به جریان وا می دارد. علاوه بر ایجاد دورنماهای موفق و امید بخش، این شادی بود که جریان حرکت آنها را به سوی دورنما ها تسهیل می کرد.
10- ماکارنکو در بکار گیری ابزار و روش های تربیتی درکانون های تربیتی از تعلیمات و مشق نظامی، کتاب خوانی و تقویت مهارت خواندن و قرائت نیز بسیار بهره برده بوده است.
ماکارنکو در جمع بندی اصول تربیتی خود و تعمیم آن به خانواده به سه اصل مهم تربیتی در خانواده، یعنی انضباط، اقتدار و نظارت والدین بر رفتار فرزندان بسیار تأکید دارد که بحث جداگانه ای است.
حق مالکیت معنوی: این مطلب توسط تیم تحقیق و آماده سازی پی اس ایران تهیه شده است و هر نوع ارجاع به آن باید مستقیم به این وب سایت ارجاع داده شود.
